Otępienie i demencja osób starszych: wczesna diagnoza, leczenie i wsparcie w opiece

Demencja u osób starszych

Demencja to zespół objawów wynikających z zaburzeń funkcji poznawczych. Oprócz deficytów pamięci, rozpoznanie otępienia wymaga stwierdzenia upośledzenia co najmniej dwóch spośród następujących funkcji poznawczych:

• mowy (afazja),
• zdolności do wykonywania złożonych, celowych czynności ruchowych (apraksja),
• umiejętności rozpoznawania znanych przedmiotów lub bodźców (agnozja),
• funkcji wykonawczych, takich jak planowanie, inicjowanie, monitorowanie i korygowanie działań.

Deficyty muszą być na tyle nasilone, by znacząco wpływały na codzienne funkcjonowanie pacjenta – w tym na jego aktywność zawodową, społeczną oraz zdolność do samodzielnego wykonywania czynności życia codziennego.

Demencja u starszych ludzi – rodzaje

Otępienie może być wynikiem różnych procesów patologicznych toczących się w ośrodkowym układzie nerwowym. Najczęstsze postacie to choroba Alzheimera, otępienie naczyniowe, otępienie z ciałami Lewy’ego oraz otępienie czołowo-skroniowe.

Demencja u osób starszych – stadia

Postęp demencji przebiega etapowo, a objawy stają się z czasem coraz bardziej nasilone i uciążliwe – zarówno dla pacjenta, jak i jego opiekunów.

Wyróżnia się trzy główne stadia choroby:

1. Stadium wczesne:
   Pacjent zaczyna mieć trudności z organizacją codziennych aktywności, szczególnie tych bardziej złożonych (np. przygotowanie posiłków, zarządzanie finansami). Obserwuje się pogorszenie pamięci świeżej, częste gubienie przedmiotów, zaburzenia koncentracji, dezorientację w czasie i problemy z oceną sytuacji. Może dochodzić do łagodnych zaburzeń językowych (np. trudność w doborze słów). Na tym etapie pacjent często ma jeszcze świadomość postępującej choroby, co może skutkować obniżeniem nastroju, a nawet depresją.
2. Stadium pośrednie:
   W codziennym funkcjonowaniu pacjent wymaga już stałej pomocy – nawet przy prostych czynnościach. Typowe są objawy apraksji (np. trudność z zapinaniem guzików) oraz agnozji (nierozpoznawanie znanych przedmiotów). Zaburzenia pamięci nasilają się – pacjent może nie rozpoznawać bliskich, zapomina ich imiona i relacje. Mowa staje się coraz bardziej zubożona, pojawiają się neologizmy. Powszechne są także objawy psychotyczne – omamy (halucynacje) i urojenia (np. prześladowcze). Pacjent może być agresywny, często występują zaburzenia rytmu snu i czuwania (senność w dzień, aktywność w nocy), nadpobudliwość psychoruchowa. Kontakt z chorym staje się mocno utrudniony.
3. Stadium późne:
   Pacjent jest całkowicie zależny od opieki – nie porusza się samodzielnie, wymaga pomocy przy karmieniu, traci kontrolę nad czynnościami fizjologicznymi. Nie rozpoznaje otoczenia ani bliskich osób, a jego zdolność komunikacji (zarówno werbalnej, jak i niewerbalnej) jest znacznie ograniczona lub znika. Mogą występować epizody agresji lub przeciwnie – apatia i brak reaktywności. W tym stadium konieczna jest całodobowa opieka.

Demencja u starszych osób – diagnoza

Wczesna diagnoza demencji u starszej osoby jest kluczowa dla zaplanowania leczenia, poprawy jakości życia, opieki oraz edukacji pacjenta i jego rodziny.

Objawy, które powinny wzbudzić czujność lekarza POZ, to m.in.:

• zapominanie ostatnich wydarzeń,
• powtarzanie tych samych pytań lub opowieści,
• trudności w znajdowaniu słów,
• dezorientacja w czasie i przestrzeni,
• problemy z zarządzaniem finansami lub wykonywaniem codziennych czynności.

Diagnoza opiera się na dokładnym wywiadzie lekarskim, ocenie funkcji poznawczych oraz badaniach obrazowych, takich jak rezonans magnetyczny (MRI) czy tomografia komputerowa (CT), które pomagają w wykluczeniu innych przyczyn zaburzeń pamięci, takich jak udary czy guzy mózgu.

Do podstawowych narzędzi diagnozujących demencję u starszych osób należą:

• Skala MMSE (Mini-Mental State Examination) – jest to krótki test przesiewowy, który pozwala ocenić funkcje poznawcze pacjenta.
• Skala MoCA (Montreal Cognitive Assessment) – bardziej szczegółowy test oceniający m.in. pamięć, orientację, uwagę i zdolność do rozwiązywania problemów.
• Neuroobrazowanie – w szczególności rezonans magnetyczny i tomografia komputerowa, które pozwalają na wykrycie zmian w strukturze mózgu, typowych dla różnych rodzajów demencji.

Demencja u starszych ludzi – wywiad

Równie ważny jest szczegółowy wywiad – powinien obejmować pytania o przebieg dotychczasowego leczenia, objawy somatyczne (np. utrata masy ciała, zaburzenia snu), przyjmowane leki, przebyte operacje oraz potencjalne powikłania po znieczuleniu ogólnym, takie jak POCD (pooperacyjne zaburzenia funkcji poznawczych).

W praktyce pacjenci często niechętnie zgłaszają się do lekarza, co wymusza interwencję ze strony rodziny – bywa to źródłem oporu i trudności we współpracy. Dlatego warto włączyć do wywiadu osobę z najbliższego otoczenia chorego. Pozwala to uzyskać pełniejszy obraz objawów, ich nasilenia i wpływu na codzienne funkcjonowanie pacjenta.

Diagnostyka różnicowa demencji u starszej osoby

Rozpoznanie konkretnej choroby neurodegeneracyjnej bywa wymagające – objawy często się nakładają, tworząc złożony obraz kliniczny, a wiele jednostek chorobowych może przypominać inne schorzenia. Zaburzenia pamięci i koncentracji, charakterystyczne dla choroby Alzheimera, mogą też wynikać z niedoborów witamin, niewydolności nerek czy zaburzeń endokrynologicznych.

Dlatego kluczowym elementem diagnostyki jest ocena ogólnego stanu zdrowia pacjenta i przeprowadzenie badań w celu wykluczenia innych potencjalnych przyczyn pogorszenia funkcji poznawczych.

Należą do nich m.in.:

• nadużywanie substancji psychoaktywnych,
• wielolekowość,
• zaburzenia elektrolitowe,
• infekcje,
• choroby tarczycy,
• niedobory witamin (szczególnie B12),
• depresja,
• infekcje OUN,
• wodogłowie normotensyjne,
• nowotwory.

Depresja a demencja

Depresja jest jednym z najczęstszych zaburzeń towarzyszących chorobom neurodegeneracyjnym. Może stanowić ich wczesny objaw lub współistnieć jako osobne schorzenie, co utrudnia diagnostykę. W przeciwieństwie do demencji, pacjenci z depresją zwykle zachowują orientację w czasie i przestrzeni oraz są świadomi obniżonego poziomu codziennego funkcjonowania i słabszych wyników w testach poznawczych.

Leczenie demencji u osób starszych

Obecnie nie ma skutecznego lekarstwa na demencję, ale dostępne są terapie, które mogą spowolnić postęp choroby, poprawić jakość życia pacjenta oraz wspierać opiekunów.

Leczenie demencji u starszej osoby skupia się na dwóch głównych celach:

1. Spowolnienie postępu choroby – w tym celu stosuje się leki, takie jak inhibitory acetylocholinoesterazy (np. donepezil, rywastygmina) oraz glutaminianowe antagonisty NMDA (np. memantyna). Te leki pomagają w utrzymaniu funkcji poznawczych i spowolnieniu rozwoju objawów.
2. Zarządzanie objawami towarzyszącymi – w zależności od objawów, stosuje się leki przeciwdepresyjne, przeciwlękowe lub leki antypsychotyczne, szczególnie w przypadkach objawów psychotycznych i agresywnych.
3. Dodatkowe działania - leczenie powinno obejmować także kontrolę czynników naczyniowych, terapię zaburzeń psychiatrycznych (depresja u starszych ludzi leczenie powinno być dobrane ostrożnie, z uwzględnieniem profilu leku), interwencje psychologiczne i poznawcze (treningi pamięci, zajęcia terapeutyczne), wsparcie środowiskowe.

Demencja u starszych a dalsza opieka lekarza pierwszego kontaktu

Opieka nad osobą z demencją u starszej osoby wymaga współpracy zespołu medycznego, rodziny oraz instytucji opiekuńczych.

Lekarz pierwszego kontaktu powinien:

• monitorować postępy leczenia i regularnie oceniać stan pacjenta,
• informować rodzinę o charakterze choroby i jej przebiegu,
• wskazywać możliwości uzyskania wsparcia (opieka dzienna, pomoc socjalna, poradnie psychogeriatryczne),
• monitorować stan zdrowia psychicznego i fizycznego opiekunów,
• wspierać decyzje dotyczące opieki instytucjonalnej, gdy stan chorego tego wymaga.

Źródła:

• https://psychologiawpraktyce.pl/plik/otepienie-demencja
• https://psychologiawpraktyce.pl/plik/otepienie-czy-depresja
• https://www.magazynswiatseniora.pl/artykul/swiatowy-dzien-choroby-alzheimera-jak-wspierac-bliskiego-w-chorobie-otepiennej